Američka pastorala, Filip Rot

Američka pastorala, Filip Rot, prevod s  engleskog Jovana Živanović, Paideia 2015.

Američka pastorala, režija Ivan Makgregor, 2016.

Jedan od najvećih savremenih američkih pisaca, nesuđeni nobelovac, Filip Rot, iako uvek u žiži interesovanja američke ali i evropske kritike i publike, prethodne godine je zbog filma Ivana Makgregora Američka pastorala, snimljenog po njegovom istoimenom romanu, na jedan nov način skrenuo pažnju na svoje stvaralaštvo. Osvrtom na Rotovo delo u celini, uočava se da je njegova dominantna tema preispitivanje jevrjeskog identiteta u okviru američkog društva, pre, tokom i posle Drugog svetskog rata, a samim tim i šire – razgrtanje mita o američkom snu.  Roman Američka pastorala iz 1997. godine je najindikativniji za ovu Rotovu temu, pa ne čudi zbog čega je Makgregor baš njega odabrao za inscenaciju, ali ostaje nedorečeno kako je Rot uprkos, možda latentnom ali ipak postojećem, antiameričkom stavu mogao da postane najpriznatiji živi američki pisac (nagrade Pulicer, Sol Belou, PEN Fokner, PEN Nabokov…), a Makgregor da baš u eri najagresivnije američke imperijalne ekspanzije snimi viskobudžetni film koji ako i nije nemilosrdna kritika Amerike, onda se barem bavi temeljnim preispitivanjem njenih „vrednosti“.

Svakako da se ni Rotov roman ni Makgregorov film ne mogu shvatiti jednoznačno, kao pamflet protiv američkog militanzizma, imperijalizma i eksploatatorskog kapitalizma, već kao višeslojno, dijalogično umetničko delo koje postavlja pitanja a ne daje končne odgovore. Čini se , međutim, da je Američka pastorala to takvo delo u kojem je simbolički postavljeno pitanje već odgovor sam po sebi.

Kao i neki drugi veliki romani o usponu i propasti bogatih porodica, poput Budenbrokovih ili Sage o Forsajtima, i Američka pastorala prati tri generacije jedne jevrejske porodice koja je od doseljenja u Ameriku u 19. veku, prešla put od imigrantskog siromašnog života, do velikog ugleda i bogatstva polovinom 20. veka.  Namerno uvodeći kliše o teškim počecima (rodonačelnik napušta školu i sa 14 godina počinje da radi u štavionici kože), marljivom radu i snalažljivosti (preduzetnički duh, trgovina sirovom kožom, prodaja ručno šivenih rukavica od vrata do vrata), i konačnom uspehu i početku bogaćenja (osnivanje preduzeća za proizvodnju rukavica i sklapanje velikih poslova), Rot želi da pokaže istovremenu realističnost tog klišea i njegovu unutrašnju autoparodičnost.

I u knjizi i u filmu, nosilac radnje je pripadnik druge generacije, sin i otac, Svid Levov, koji se odriče svojih talenata i životnih mogućnosti (izvanredan sportista, gimnazijski prvak u ragbiju) preuzimajući porodični posao i sve klišeirane uloge koje se od njega očekuju – osnivanje porodice, uzorni malograđanski život u velikoj kući na selu, porodična okupljanja, red, unapređenje posla, vaspitavanje ćerke… Svekolika suspregnutost, nesreća i promašenost njegovog lika koji su u romanu prikazani scenom pokušaja i nemogućnosti da pripovedaču romana, svom školskom drugu, ispriča šokove sopstvenog živta i prvobitnom utisku pripovedača da je to jedan prazan čovek, u filmu su dočarani svedenom glumom samog Makgregora, koji je mimikom izražavao sve nijanse u proživljavnjima svoga junaka.  Slom koji se dogodio i samom junaku i celoj porodici jeste raskol u trećoj generaciji – odmetanje ćerke koja je počinila teroristički akt u znak protesta protiv rata u Vijetnamu. Bomba koju je ona bacila i koja je usmrtila nedužnog čoveka, simbolička je bomba kojom je razorena idila porodice Levov.

Mada je tema Vijetnamskog rata danas anahrona, ona je piscu poslužila kao paradigma za američki model intervencionizma koji se s proticanjem istorijskog vremena ne zaustavlja, već sve više razvija. Tako se i bolno suočavanje junaka sa ćerkinim zlodelom i izadajom porodice prenosi na još bolnije suočavanje sa njenom istinom o Americi i američkom lažnom moralu. Bomba koju je ona bacila, zapravo je srušila svet Svida Levova i njegovog oca, koji je bio sazdan na veri u američku pravednost i viziji Amerike kao idealnog mesta u svetu, gde se radom može postići uspeh i sreća. Iako junak ima monologe u kojima razmišlja o „američkom snu“, i vidi ga kao nešto na šta je ponosan, što želi da brani, a američki kapitalizam vidi kao humani, njegova sumnja i unutrašnji raskol iskazuju se upravo kroz lični slom, tokom kojeg shvata da ga je američka pastorala načinila „spoljašnjim“ čovekom, onim koji ne ispoljava svoju ličnost već se samo brine da u njegovom životu vlada red i pristojnost.

Neodrživost i laž idile nastale iz „američkog sna“ i film i roman prikazuju upravo slikom afirmacije tog sveta od strane svih ostalih junaka i njoj kontrastirane slike posrnuća i propasti oca i ćerke. Kako je, međutim, antiamerička pozicija ovog romana (i filma) premrežena istovremenom osudom svake agresije i terorizma, pa makar ona bila i u plemenitu svrhu izvršena, autor očigledno dopušta i da relativizovanje (kao škola mišljenja i modus vivendi) dobije ovde svoje mesto, ostavljajući nas u nedoumici koja je njegova stvarna pozicija i koju istinu roman zastupa.